Populacja ZSRR i Federacji Rosyjskiej w XX i XXI wieku
Opublikowano: 8 lipca 2021

Na marginesie rozważań o przemianach gospodarczych w byłym Związku Radzieckim i dzisiejszej Federacji Rosyjskiej (patrz: Dane statystyczne ZSRR w XX wieku) warto wspomnieć o zmianach demograficznych, które w sposób zasadniczy łączą się z ekonomią. Zmieniająca się populacja ZSRR i Federacji Rosyjskiej w XX i XXI wieku to z zmieniająca się wielkość zasobu pracy i zmieniający potencjał. A problemy demograficzne mogą przecież mocno wydłużyć drogę do rozwoju gospodarczego (z tej drugiej kwestii zdajemy sobie dobrze sprawę właśnie dziś w Polsce, gdy wskaźnik dzietności kształtuje się na poziomie 1,4 i za nic nie chce być wyższy).

Wykres 1. Populacja na obszarach wchodzących w skład ZSRR w latach 1920 – 1991 (w mln)

Wykres 1. Populacja ZSRR i Federacji Rosyjskiej na obszarach wchodzących w skład ZSRR w latach 1920 – 1991 (w mln), Źródło: przypis 4

Kwestie niskiego przyrostu demograficznego oraz imigracja nie rosyjsko-języcznych mniejszości stanowi istotny obiekt debat politycznych we współczesnej Rosji i prowadzi do prób zastosowania nowych elementów polityki demograficznej w Federacji, szczególnie mocno promowanej od czasów objęcia władzy przez W. Putina. Jednym z zasadniczych problemów współczesnej Rosji jest kwestia zmian wielkości populacji i przyrostu naturalnego. Na wykresie 1 i w tabeli 1 przedstawiłem zmiany populacji w ZSRR w XX wieku.

Populacja ZSRR i Federacji Rosyjskiej w XX i XXI wieku

Tabela 1. Populacja ZSRR i Federacji Rosyjskiej na obszarach wchodzących w skład ZSRR w latach 1920 – 1991 (w tyś)

Lata	Populacja na obszarach wchodzących w skład ZSRR	Lata	Populacja na obszarach wchodzących w skład ZSRR	Lata	Populacja na obszarach wchodzących w skład ZSRR
1920	154 607	1944	–	1968	237 983
1921	152 836	1945	–	1969	240 253
1922	152 403	1946	173 900	1970	242 478
1923	153 055	1947	174 000	1971	244 887
1924	155 581	1948	175 100	1972	247 343
1925	158 983	1949	177 500	1973	249 712
1926	162 621	1950	179 571	1974	252 111
1927	166 117	1951	182 677	1975	254 519
1928	169 269	1952	185 856	1976	256 883
1929	172 017	1953	188 961	1977	259 225
1930	174 212	1954	192 171	1978	261 525
1931	175 987	1955	195 613	1979	263 751
1932	176 807	1956	199 103	1980	265 926
1933	177 401	1957	202 604	1981	268 123
1934	178 453	1958	206 201	1982	270 390
1935	179 636	1959	209 928	1983	272 717
1936	181 502	1960	213 780	1984	275 330
1937	184 626	1961	217 618	1985	277 812
1938	188 498	1962	221 227	1986	280 296
1939	192 379	1963	224 585	1987	282 718
1940	195 970	1964	227 698	1988	285 020
1941	–	1965	230 513	1989	286 462
1942	–	1966	233 139	1990	288 361
1943	–	1967	235 630	1991	289 949

Źródło: przypis 4

Po okresie upadku ZSRR i szoku związanego z drastycznymi konsekwencjami społeczno – ekonomicznymi początku lat 90-tych, a przede wszystkim powstania nowych państw na bazie ówczesnych republik radzieckich, populacja Rosji gwałtownie zaczęła się kurczyć. Z jednej strony powstanie państw, takich jak Ukraina, spowodowało, że z 290 milionów ludzi zamieszkujących ZSRR została w dzisiejszej w Rosji jedynie połowa. Dane rosyjskiego urzędu statystycznego są (jak zawsze) bardzo optymistyczne i mówią o poziomie 146,2 mln osób zamieszkujących Federację Rosyjską[1]. Tymczasem źródła międzynarodowe (np. OECD) wskazują na dużą dynamikę zmniejszania się populacji Rosji w ostatnich latach (wykres 2, tabela 2)

Wykres 2. Populacja Federacji Rosyjskiej w latach 1991-2030 (w tyś, prognozy od 2020)

Wykres 2. Populacja ZSRR i Federacji Rosyjskiej w latach 1991-2030 (w tyś, prognozy od 2020), źródło: OECD, https://stats.oecd.org/#

Tendencje demograficzne w Federacji Rosyjskiej wyglądają na bardzo niekorzystne, a przyczyn takiego stanu rzeczy jest co najmniej kilka: wysoka śmiertelność obywateli, zły stan ich zdrowia i niska stopa dzietności, a wreszcie fatalna sytuacja tamtejszej służby zdrowia. Trudno się zresztą dziwić niewydolności systemu zdrowotnego. Mówimy przecież o największym państwie na świecie, gdzie koszty budowy i utrzymania infrastruktury są niebotyczne, co prowadzi do gwałtownego ograniczenia możliwości korzystania ze służby zdrowia wprost proporcjonalnie do odległości od dużych ośrodków miejskich.

Niezależnie od tego tragiczny stan zdrowia Rosjan jest jednym z najbardziej poważnych elementów kryzysu demograficznego w tym kraju, będącego efektem alkoholizmu, narkomanii, epidemii AIDS, ale także ekstremalnego ubóstwa i braku dostępu do elementarnych usług opieki zdrowotnej.

Długość życia w tym kraju, zarówno wśród kobiet jak i mężczyzn, jest niska, nie tylko w porównaniu do krajów zachodniej Europy, ale także w porównaniu do krajów o podobnym do Federacji Rosyjskiej poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Choć warto napisać, że oczekiwana długość życia systematycznie rośnie. W roku 2005 kształtowała się gdzieś na poziomie Afganistanu (65 lat), a przed pandemią wzrosła do 72 lat. Co stało się po roku 2020 zobaczymy, ponieważ pandemia mocno obiła rosyjskie społeczeństwo.

Tabela 2. Populacja ZSRR i Federacji Rosyjskiej w latach 1991-2030 (w tyś, prognozy od 2020)

Lata	Populacja FR
1991	148 394
1995	148 376
2000	146 597
2005	143 114
2010	142 390
2015	144 097
2020	143 860
2025	143 140
2030	141 764
Źródło: OECD, https://stats.oecd.org/#

Próbując zmienić negatywne tendencje, a jednocześnie pokazać siebie jako obrońcę tradycyjnych wartości, takich właśnie jak rodzina, W. Putin wprowadził w życie w 2007 roku nową finansową pomoc w ramach państwowej polityki społecznej. Był to rodzaj świadczenia pieniężnego o wartości niemal pół miliona rubli, co w przeliczeniu na polskie złotówki daje blisko 30 tyś. pln jednorazowej wypłaty na drugie i kolejne dziecko. Świadczenie ma postać bonu, który można przeznaczyć m.in. na kupno mieszkania czy edukację dziecka. Początkowo nowy program rzeczywiście zwiększył dzietność w Federacji Rosyjskiej, co w okresie przed wyborami w 2012 roku wykorzystał Putin, jako element marketingu politycznego, starając się o wybór na prezydenta Rosji [2].

Tabela 3. Procentowy udział populacji na obszarach wchodzących w skład ZSRR w populacji globalnej w trakcie ostatnich dwóch tysiącleci.

Lata	Populacja ZSRR i Federacji Rosyjskiej na obszarach wchodzących w skład ZSRR	Świat	% udział populacji ZSRR w populacji globalnej
1	3 900	225 820	1,73
1000	7 100	267 330	2,66
1500	16 950	438 428	3,87
1600	20 700	556 148	3,72
1700	26 550	603 490	4,40
1870	88 672	1 275 732	6,95
1900	124 500	1 563 464	7,96
1913	156 192	1 792 925	8,71
1920	154 607	1 863 466	8,30
1940	195 970	2 299 193	8,52
1950	179 571	2 527 960	7,10
1960	213 780	3 041 507	7,03
1970	242 478	3 691 157	6,57
1980	265 926	4 439 529	5,99
1991	289 949	5 351 922	5,42
2000	288 719	6 076 558	4,75
2030	271 581	8 392 750	3,24

Źródło: przypis 4

Wskaźnik dzietności wzrósł z poziomu 1,3 w 2006 do poziomu 1,7 w 2012, co oczywiście nie jest wystarczającą zmianą ponieważ prosta reprodukcja, czyli proces odtwarzania się populacji w wyniku zastępowania pokoleń ma miejsce wówczas, gdy wskaźnik ten osiągnie wartość co najmniej 2,1[3]. Jednak dziwnym trafem wkrótce po wyborach wskaźnik dzietność przestał się zwiększać, i teraz bądź tu mądry czy to defekt prowadzonych analiz statystycznych w urzędach w Rosji, czy może cykliczność procesów demograficznych.

Problemy z przyrostem naturalnym w kolejnych latach po raz kolejny dały impuls dla rozszerzenia polityki społecznej Kremla, który przed kolejnymi wyborami w 2018 roku ogłosił nowy plan poprawy sytuacji rosyjskich rodzin i zwiększenia tempa przyrostu naturalnego. W ramach nowych świadczeń społecznych wprowadzono zasiłek na pierwsze dziecko dla rodzin z najniższymi dochodami, który jest wypłacany co miesiąc przez pierwsze 18 miesięcy jego życia i wynosi około 11 tys. rubli.

Wykres 3. Procentowy udział populacji na obszarach wchodzących w skład ZSRR w populacji globalnej w trakcie ostatnich dwóch tysiącleci, źródło: przypis 4

Na koniec dane, które są uzupełnieniem informacji o przemianach demograficznych w ZSRR. Tabela 3 i wykres 3 pokazują, jak zmieniły się w trakcie ostatnich dwóch tysięcy lat relacje pomiędzy populacją na terenach wchodzących w XX wieku w skład Związku Radzieckiego, a globalną populacją z delikatną prognozą do roku 2030. Ewidentnie widać, że wzrost potęgi sowieckiej z okresu międzywojennego sprzyjał wzrostowi populacji.

Po dramacie II wojny światowej i gwałtownym spadku populacji ZSRR i tym samym zmniejszeniu się udziału jego populacji w ujęciu globalnym, nastąpił okres stabilizacji pokrywający się z procesem gwałtownej industrializacji kraju. Od lat 70-tych udział populacji ZSRR w wartościach globalnych systematycznie zmniejszał się. Przede wszystkim dlatego, że kraje Azji i Afryki po zakończeniu okresu kolonializmu doświadczyły gwałtownego boomu demograficznego. I choć populacja na obszarach wchodzących w skład ZSRR także rosła, to jednak w tempie bez porównania niższym.

[1] Stan na dzień 1 stycznia 2021 roku, Федеральная служба государственной статистики, Оценка численности постоянного населения РФ (на 01.01.2021), https://showdata.gks.ru/report/278928/</

[2] Wskaźnik (współczynnik) dzietności jest miarą określającą liczbę urodzonych dzieci przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym (15-49 lat).

[3] Федеральная служба государственной статистики, Демографический Ежегодник России 2017, Статистический сборник, Москва 2017.

[4] Ofer G., Soviet Economic Growth: 1928-1 985, RAND/ UCLA Centre for the Study of Soviet International Behavior, May 1988, Maddison A., The World Economy: A Millennial Perspective, Development Centre of the Organisation for Economic Co–Operation and Development, OECD 2001, Harrison M., GDPs of the USSR and Eastern Europe: Towards an Interwar Comparison, Europe-Asia Studies 46:2 (1994), Bergson A., The USSR Before the Fall: How Poor and Why, Journal of Economic Perspectives — Volume 5, Number 4 — Fall 1991, Soviet Economy in the 1980’S problems and prospects: Selected papers. Joint Economic Committee, Congress of the United States, U.S. Government Printing Office, Washington: 1983, U.S. Bureau of the Census, USA/USSR: Facts and Figures, U.S. Government Printing Office, Washington, DC, 1991.