Wzrost gospodarczy w ZSRR w latach 1929-1991
Opublikowano: 21 czerwca 2021

Druga w kolejności zmienna ekonomiczna, którą biorę na warsztat, to roczna procentowa zmiana PKB Związku Radzieckiego. Dane opisujące wzrost gospodarczy w ZSRR pozwalają wyznaczyć okres rosnącego uprzemysłowienia kraju i wzrastającej potęgi gospodarczej Kraju Rad, a także okres upadku kolosa w latach osiemdziesiątych. O innych aspektach gospodarki ZSRR zobacz tu.

Średnie roczne tempo wzrostu PKB ZSRR od 1928 r. wyniosło nieco ponad 3 procent. Czy to oznaczało dynamiczny rozwój? A może jednak to było mało? Dość trudno odpowiedzieć na to pytanie. Drugiego takiego państwa jak ZSRR nie było, trudno więc porównać. Potężniejszą gospodarką w tym okresie były tylko Stany Zjednoczone. Tempo wzrostu gospodarczego w Stanach zjednoczonych oscylowało średniorocznie wokół 3,3%, czyli było większe jedynie o 10%. Patrząc z boku można powiedzieć, że nie dużo. Jednak w roku 1928 gospodarka Stanów Zjednoczonych była niemal 3-krotnie większa. A przecież niski poziom rozwoju daje potężne fory.

Jeżeli jeden kraj ma powiedzmy poziom PKB równy 100 to zmiana in plus o 10 jednostek to 10% wzrostu (10 ze 100 to 10%). Natomiast dla 3-krotnie większej gospodarki zmiana o 10 jednostek to już tylko nieco ponad 3% wzrostu (10 z 300 to 3,33). Czy to oznacza więc, że gospodarka Związku radzieckiego rozwijała się wolno? I tu znowu trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Przecież ten rozwój przedzielony został dwoma destrukcyjnymi konfliktami zbrojnymi (I i II Wojną Światową), których Stany Zjednoczone nie doświadczyły na swym terytorium i w związku z tym nie straciły olbrzymiej części swego kapitału.

Tabela 1. Wzrost gospodarczy w ZSRR w latach 1929-1991 (roczne procentowe zmiany poziomu PKB 1990 $ międzynarodowy/indeks GK$)

Lata	% zmiana PKB	Lata	% zmiana PKB	Lata	% zmiana PKB
1929	2,8	1950	9,6	1971	2,7
1930	5,8	1951	0,5	1972	0,6
1931	1,9	1952	6,5	1973	8,4
1932	-1,1	1953	4,3	1974	2,9
1933	4,1	1954	4,9	1975	0,3
1934	9,8	1955	8,6	1976	4,7
1935	15,1	1956	9,6	1977	2,4
1936	7,9	1957	2,0	1978	2,5
1937	10,2	1958	7,5	1979	-0,5
1938	1,8	1959	-1,1	1980	0,1
1939	6,2	1960	9,5	1981	0,9
1940	-2,4	1961	5,7	1982	2,5
1941	-20,6	1962	2,7	1983	3,2
1942	0,0	1963	-2,3	1984	1,3
1943	0,0	1964	12,9	1985	0,9
1944	0,0	1965	5,7	1986	4,1
1945	0,0	1966	4,9	1987	1,3
1946	-0,3	1967	4,4	1988	2,1
1947	11,2	1968	5,9	1989	1,5
1948	13,7	1969	1,4	1990	-2,4
1949	10,7	1970	7,7	1991	-6,3
Żródła: Ofer G., Soviet Economic Growth: 1928-1 985, RAND/ UCLA Centre for the Study of Soviet International Behavior, May 1988, Maddison A., The World Economy: A Millennial Perspective, Development Centre of the Organisation for Economic Co–Operation and Development, OECD 2001, Harrison M., GDPs of the USSR and Eastern Europe: Towards an Interwar Comparison, Europe-Asia Studies 46:2 (1994), Bergson A., The USSR Before the Fall: How Poor and Why, Journal of Economic Perspectives — Volume 5, Number 4 — Fall 1991, Soviet Economy in the 1980’S problems and prospects: Selected papers. Joint Economic Committee, Congress of the United States, U.S. Government Printing Office, Washington: 1983, U.S. Bureau of the Census, USA/USSR: Facts and Figures, U.S. Government Printing Office, Washington, DC, 1991.

Wzrost gospodarczy w ZSRR w latach 1929-1991

Dla przykładu podam, że w trakcie II Wojny Światowej z Polski wyparował w huku bomb 40% majątku (kapitału produkcyjnego) tworzonego przez 1000 lat polskiej państwowości. Tego nie doświadczyły Stany Zjednoczone, a kraje Europy już tak. Co ostatecznie sprowadzało się do potężnego impulsu rozwojowego w USA, przy jednoczesnej zapaści powojennej państw europejskich. To także wykorzystały Stany Zjednoczone podporządkowując sobie gospodarczo państwa Europy Zachodniej w ramach Planu Marshalla.

Warto może w tym miejscu przytoczyć przykład Chińskiej Republiki Ludowej. W trakcie ostatnich 30 lat wzrost gospodarczy wyniósł średniorocznie niemal 10%. Od połowy XX wieku średnioroczny wzrost oscylował wokół 8%. Jeżeli przykład Chin będzie wyznacznikiem wysokiego tempa rozwoju to 3-krotnie niższy wzrost w Związku Radzieckim trudno uznać za wysoki. Szczególnie gdy mówimy o państwie posiadającym wszelakich drogocennych zasobów w brud. I to do dnia dzisiejszego. Do dziś pamiętam, jak lądowałem w zimie 2018 roku na lotnisku w Jakucku, tuż po tym jak ze startującego samolotu wypadło na płytę lotniska 10 ton złota i diamentów o wartości niemal 400 mln dolarów. W jakim innym kraju byłoby to możliwe? To oczywiście retoryczne pytanie.

Wykres 1. Wzrost gospodarczy w ZSRR w latach 1929-1991 (roczne procentowe zmiany

poziomu PKB 1990 $ międzynarodowy/indeks GK$)

Żródła: Ofer G., Soviet Economic Growth: 1928-1 985, RAND/ UCLA Centre for the Study of Soviet International Behavior, May 1988, Maddison A., The World Economy: A Millennial Perspective, Development Centre of the Organisation for Economic Co–Operation and Development, OECD 2001, Harrison M., GDPs of the USSR and Eastern Europe: Towards an Interwar Comparison, Europe-Asia Studies 46:2 (1994), Bergson A., The USSR Before the Fall: How Poor and Why, Journal of Economic Perspectives — Volume 5, Number 4 — Fall 1991, Soviet Economy in the 1980’S problems and prospects: Selected papers. Joint Economic Committee, Congress of the United States, U.S. Government Printing Office, Washington: 1983, U.S. Bureau of the Census, USA/USSR: Facts and Figures, U.S. Government Printing Office, Washington, DC, 1991.

Tak, że jeżeli porównamy tempo wzrostu Chin i ZSRR to Kraj Rad wypada blado na tle swego południowego sąsiada. Dodatkowo warto przyjrzeć się trwałości tego wzrostu. Nikogo nie zaskoczy, że w okresie odbudowy państwa po II Wojnie Światowej, średnioroczne tempo wzrostu gospodarczego zbliżone było do 6% (lata 50-te) by spaść w latach 80-tych do średniorocznego poziomu poniżej 1%.

Dodatkowo pochłaniający niemal wszystkie dostępne zasoby ekstensywnej gospodarki kompleks wojskowo przemysłowy (KWP) prowadził do wyjątkowych w skali świata zmian na osi przemysł – konsumpcja, niemal pozbawiając Rosjan dostępu do podstawowych produktów. W efekcie sowiecki PKB per capita nadrabiał zaległości wobec Zachodu jedynie w pierwszych latach po wojnie i szybko tempo to drastycznie spadło. W trakcie kolejnych dekad wzrost wartość PKB per capita systematycznie się zmniejszał, by w latach 80-tych ostatecznie zamienić się w spadek. I wreszcie w upadek Imperium.